In deze rubriek een opiniërende bijdrage van een kritische denker die betrokken is bij het onderwijs. Het artikel is bruikbaar voor bespreking in docenten- of managementteam. Henrieke Hoogendijk-van Dam is mediapedagoog en onderwijsadviseur bij Driestar educatief
Waarden worden maar liefst vijf keer genoemd in de nieuwe wet Burgerschapsonderwijs. Om actief burgerschap en sociale cohesie te stimuleren, zouden scholen leerlingen actief moeten laten oefenen met waarden. Daarmee presenteert de wet een gouden kans voor het christelijk onderwijs: die van Bijbels waardenonderwijs. Een proeve op het gebied van mediawijsheid.
Een leraar staat altijd “aan”. Zomaar in je vrije tijd, tijdens het lezen van een boek of wandelend in een oude stad kan het pedagogische doek vallen. Je weet heel helder: dit is rijke stof die past bij een thema in mijn klas! Burgerschapsonderwijs zit vol met thema’s die je ziet in je vrije tijd en in het nieuws. Wat bindt is dat al deze thema’s waarde-gedragen zijn. Ze dragen een (aloude) waarde in zich, die hooguit een nieuwe betekenis heeft gekregen in de huidige tijd. De kans die je krijgt als christelijk leraar is dat je de waarde laat schitteren tijdens de les. Om welke waarde gaat het precies? Welke betekenis wordt eraan gegeven? En dan het fundament onder je les: waarom heeft de Heere ons deze waarde gegeven? En welke richting wijst Hij ermee? Kunnen we er iets over nalezen in de Bijbel? Zie hoe een nieuwe wet Burgerschapsonderwijs ons terugbrengt bij de Bron.
De kleding van Zuckerberg
Laten we dit wat verder uitwerken aan de hand van een voorbeeld op het gebied van mediawijsheid. We richten ons op Mark Zuckerberg. Wie foto’s terugkijkt van evenementen van Facebook, kan zich niet aan de indruk onttrekken dat Mark Zuckerberg, de CEO van het bedrijf, altijd dezelfde kleren draagt. Zo ingenieus als de ideeën van de topman zijn, zo gering is zijn kleding. Tussen 2011 en 2017 droeg Zuckerberg een donkerblauwe spijkerbroek met een grijs T-shirt, sinds 2018 verschijnt hij in een blauwe trui met een zwarte broek. Wat is dat toch, met die kledingkeuze? Waarom kleedt een van de machtigste mannen ter wereld zich zo onbeduidend? Heeft hij geen gevoel voor stijl of ligt er iets belangrijks achter deze keuze? Toen Zuckerberg zijn eerste Live Question and Answer gaf, op 7 november 2014, werd deze vraag aan hem gesteld. En in plaats van deze vraag met een kwinkslag af te doen, ging de CEO er serieus op in. ‘Ik wil mijn leven zo simpel mogelijk maken, zodat ik zo min mogelijk keuzes hoef te maken. Behalve dan hoe ik deze gemeenschap het beste kan dienen’, zei Zuckerberg. ‘Ik heb het gevoel dat ik mijn werk niet doe als ik mijn energie verspil aan onnozele en frivole dingen in mijn leven.’
De uitspraken van de CEO van Facebook kunnen een prachtig begin zijn van een les burgerschapsonderwijs. Wat bedoelt Zuckerberg precies en waarom heeft hij deze visie? Op het eerste gezicht zijn hierbij geen waarden betrokken. Maar ontdek hoe die dicht aan de oppervlakte liggen te wachten.
‘Met één swipe heb je jouw favoriete pizza besteld’
De waarde geëxpliciteerd
Wie terugleest wat Zuckerberg over zijn kleding vertelt, merkt dat hij zijn kledingkeuze wel degelijk bewust maakt. Een bewuste keuze die alles te maken heeft met een waarde: Zuckerberg wil doelgericht zijn in zijn leven. Hij wil zijn tijd zoveel mogelijk besteden aan “de gemeenschap”. Want: iedereen moet vrij en onbeperkt kunnen delen online. Iedereen moet via diensten van Facebook verbonden kunnen zijn met iedereen. Dat idealen en het winstoogmerk hier volledig door elkaar heenlopen, laten we nu even liggen – dat is weer een les op zich. Helder is dat de doelgerichtheid van Zuckerberg zijn gedrag en dus ook zijn kledingkeuze stuurt. Hij wil geen energie steken in “onbeduidende keuzes”.
Welke betekenis draagt de waarde doelgerichtheid dan voor Zuckerberg? Wie nauwkeurig leest, herkent flarden van de levensfilosofie van grote techbedrijven. Het is de on demand levensvisie: alles in het leven moet snel, effectief en optimaal – vooral zonder wrijving – kunnen gebeuren. Keuzes maken, schema’s uittekenen? Onnodig! Gebruik apps en devices. Bespaar tijd en energie, zodat je meer werk kunt verzetten en socialer kunt zijn. Dan ben je productiever (en genereer je meer omzet). Eropuit voor het avondeten? Dat kan sneller! Met één swipe heb je jouw favoriete pizza besteld. Door je moestuin lopen om te kijken wat gewied of geoogst moet worden? Dat kan makkelijker! Download de app die jou perfect op de hoogte houdt van jouw succesvolle tuin.
Bovenstaande voorbeelden klinken even bekend als absurd. De waarde “doelgerichtheid” heeft anno 2021 heel vaak de betekenis van ‘efficiënte en direct behoeftebevrediging’ gekregen. Ook in je eigen leven herken je wel de frustratie over webshops die pas (!) over drie dagen kunnen bezorgen. Het is prachtig om dit in de klas met elkaar te ontdekken. Om vanuit de kleding van Mark Zuckerberg te komen tot de betekenis van doelgerichtheid, anno 2021.
De waarde in de Bijbel
Is het verkeerd om efficiënt te willen leven? Is onthaasten nodig? Zulke vragen komen boven in de klas. Hoe bijzonder om dan een vast ijkpunt te hebben. Een Godgegeven Bron, een richtingwijzend Kompas. Een kern van de christelijke les ligt hierin dat de leraar bij elke waarde terug kan naar de oorspronkelijke, Bijbelse betekenis. De doelgerichtheid van God blijkt het aardse efficiëntiedenken ver te overstijgen. Doelgerichtheid komt in de Bijbel naar voren als een gerichtheid vanuit God naar God. Doelgerichtheid gaat voor een christen niet over ‘een zo efficiënt mogelijk leven waarin ik hier en nu in mijn behoeften kan voorzien’, maar juist over ‘een weloverwogen houding van het aandachtig inzetten van mijn talenten in dienst van God, mijn naaste en mijn eigen leven.’
Het liefhebben van God en onze naasten als onszelf is de grootste vervulling van de waarde doelgerichtheid. Trefzeker, trouw en weloverwogen handelen komen daaruit voort. Natuurlijk zoeken we naar hoe we efficiënt kunnen zijn in wat we doen. Maar die efficiëntie gaat nooit ten koste van tijd of toewijding voor iets of iemand. Doelgerichtheid gaat juist over een verdiepende, aandachtige gerichtheid. Het is een ‘gewijde aandacht’, zoals de sporters zich in alles onthouden om volledig te kunnen richten op de prijs. ‘Dezen dan doen wel dit, opdat zij een verderfelijke kroon zouden ontvangen, maar wij een onverderfelijke’ (1 Kor. 9).
‘Er is ook lummeltijd nodig’
De waarde geoefend
Waarden geven richting aan gedrag. De doelgerichtheid van Zuckerberg leidde ertoe dat hij besloot om elke dag dezelfde kleding te dragen. Hoe doelgericht ben jij? Hoe is dat merkbaar? Laat juist de school een oefenplaats zijn waar leerlingen dit overdenken en hiermee experimenteren. Want doelgerichtheid gaat over alle terreinen van het leven. Het helpt om keuzes te maken, om door te zetten en een moeilijke taak te volbrengen. In de klas kan dit op veel momenten geoefend worden. Laat de leerlingen een brief schrijven aan zichzelf aan het begin van het schooljaar, met persoonlijke leerdoelen. Geef vaak opdrachten waarbij leerlingen elkaars maatje zijn. Samen kom je verder. Je houdt elkaar scherp, leert elkaars sterke kanten in te zetten en leerpunten beet te pakken. Oefen bewust doorzettingsvermogen bij grotere opdrachten. Opgeven is geen optie! Waarom lukt het niet? Kom je er met de hulp van een ander wel? Doelgericht werken gaat niet over zo efficiënt mogelijk werken maar over volle inspanning leveren. Daarbij is ook lummeltijd nodig, om gedachten te ordenen en creativiteit te laten ontstaan.
Achter al die praktische oefeningen ligt de driedimensionaliteit van de waarde. Waarom werken we samen? Omdat het Gods bedoeling is dat we elkaar helpen en opscherpen. Waarom ruimen we tijd in voor niets doen? Omdat stilte onmisbaar is voor een christen. Juist in de stilte laat God Zich ontmoeten. Waarom zetten we door? Lees eens wat er staat over volharden in de Bijbel.
Doordachte gewoonten
Zo kan een les burgerschapsvorming, die start vanuit mediawijsheid, doorspekt zijn van waardengericht onderwijs. Het klinkt als een mond vol, maar wie scherp naar zijn lesplannen kijkt, ontdekt dat er in vrijwel elke (methode)les een stuk burgerschapsvorming, een betekenisvolle thematiek en een waarde liggen. Want bij alles wat we leren, ontdekken we iets over onszelf, onze naaste, onze wereld of onze Schepper. Het is belangrijk om daar opmerkzaam op te zijn en die dimensies aan te raken in de dagelijkse les.
De Amerikaanse David Smith, onderwijskundig professor, heeft dit krachtig uitgewerkt in zijn boek Geloven in lesgeven. Hij spreekt hierbij over ‘de praktijk van de christelijke les’. Die praktijk is het geheel van handelen van de leerkracht, stelt de auteur. Die gaat over welke inhoud je centraal stelt, welke presentatie je kiest, hoe je als leraar kijkt, welke woorden je kiest en hoe je de leerling richt op Gods werkelijkheid. De leraar moet zich hierbij ‘doordachte gewoonten’ eigen maken, stelt Smith.
Laat de nieuw wet Burgerschapsonderwijs dat faciliteren: nieuwe doordachte gewoonten. Een doordachte didactiek van de gewone les. Een didactiek die de thematiek draagt en waarden na aan het hart van de leerlingen brengt. Een didactiek die de leerling verantwoordelijkheid geeft om waarden te overwegen en te oefenen. Een didactiek van gevouwen handen om de werking van de Heilige Geest in de dagelijkse praktijk van het christelijk onderwijs.
Verder lezen
Hoogendijk-van Dam, H. & Vermeulen, H. (2019). Waardenonderwijs in de klas. Gouda: Driestar educatief.
Smith, D. I. (2020). Geloven in lesgeven. Amsterdam: Buijten & Schipperheijn Motief.
BESPREKEN
- In hoeverre herken je de hedendaagse en/of Bijbelse definitie van “doelgerichtheid” in je eigen leven? Hoe kan het Bijbelse doelgerichtheid meer zichtbaar worden in je gedrag?
- Waarden komen langs in elke les, maar ze zitten nog te vaak verstopt.
Neem een methodeles in gedachten die je morgen gaat geven. Welke waarde ligt er op een natuurlijke manier in deze les? Hoe kun je de leerlingen deze waarde laten ontmoeten en ermee laten oefenen?