Hoe bereikt een schoolteam in harmonie het beste met de leerlingen? Die vraag houdt Anton de Jong en Wim van den Bosch, beiden onderwijsadviseurs leiderschap en coaching bij Driestar educatief, bezig. Samen met schoolteams en door literatuuronderzoek komen ze tot antwoorden. Dat de twee collega's gewend zijn samen te werken, wordt tijdens het gesprek wel duidelijk. ‘Een familiecultuur in het team biedt warmte en vertrouwen in elkaar. Tegelijk moet er aandacht zijn voor de kwaliteit van het werk.’
Hoe stellen jullie je voor?
Van den Bosch: ‘Anton en ik zijn onderwijsmensen en houden ons bezig met leiderschap. Leidinggeven is universeel toepasbaar, maar onze motivatie ligt in het onderwijs.’
De Jong: ‘Het draait om contact met mensen. Dat geeft mij de meeste energie, vooral als het gaat om leidinggeven en verbinding maken. Natuurlijk is leidinggeven aan processen ook belangrijk, maar de focus ligt op mensen. Wat beweegt hen? Wat zijn hun patronen en verlangens?’
Jullie maken de cultuur in scholen belangrijk, waarom?
Van den Bosch: ‘Wij geloven dat de cultuur in een school voorwaardelijk is voor kwaliteit. Het is het stuk van de ijsberg dat onder de waterspiegel zit. Het drijft het totale gedrag in een school.’
De Jong: ‘Het gedrag van mensen wordt gestuurd door diepgewortelde overtuigingen, vaak onbewust. Ons werk draait om het zichtbaar maken van die lagen, zodat leiders daar een dialoog over kunnen aangaan.’
Jullie staan een professionele familiecultuur voor, wat is dat?
De Jong: ‘Vaak zet men familiecultuur onterecht tegenover een professionele cultuur. In een familiaire cultuur vegen we dingen onder het tapijt om het gezellig te houden en in de professionele cultuur zijn we “open en professioneel”. Wij denken dat een familiecultuur heel goed is: die biedt warmte en vertrouwen in elkaar. Tegelijk moet er aandacht zijn voor de kwaliteit van het werk.’
Van den Bosch: ‘Het is goed als er vriendschappelijkheid is in het team. Dit zorgt voor onderlinge verbondenheid. Mits dat niet belangrijker is dan het resultaat: goed onderwijs voor de kinderen. Beide aspecten verdienen een plaats in de cultuur.’
‘Collegiale consultatie is helemaal hot and happening, maar loopt vaak voor geen meter’
Wim van den Bosch
Wat typeert een gezonde cultuur in een school?
De Jong: ‘Wij pleiten voor meer samenwerking, openheid en kwetsbaarheid. Durf successen te delen, maar durf ook te benoemen waar je tegenaan loopt. In een school zie je vaak eilandjes-gedrag: iedereen sluit de deur van het lokaal en opereert zelfstandig.’
Van den Bosch: ‘Juist, we willen een “WIJ-land” in plaats van een eiland. Het zou mooi zijn als reguliere scholen meer naar zo’n cultuur bewegen. Veel leerkrachten verbinden hun professionele zelfbeeld aan het functioneren in de klas. Het idee “ik doe het alleen goed als het goed gaat in mijn klas” is hardnekkig. Dat kan leiden tot een houding die het imago moet beschermen, wat samenwerking belemmert.’
Dit is een bekend geluid! Ligt de oorzaak niet in de organisatie van de school: allemaal lokalen met één leerkracht erin?
Van den Bosch: ‘Die structuur lokt inderdaad eilandgedrag uit. Zoek naar de mogelijkheden om dit te doorbreken. Dat kan best, want in veel s(b)o-scholen lukt dat ook. Daar zijn in de klas vaak meerdere leerkrachten of een leerkracht en een onderwijsassistent aanwezig, dus je hebt daar sowieso al met collega's te maken.’
‘Een cultuur verander je niet door structuren, maar door oprechte aandacht’
Anton de Jong
De Jong: ‘Hier is nog veel te winnen: in de teamkamer is het gezellig, maar na de pauze is het weer ieder voor zich. Men bemoeit zich niet met elkaars praktijk. Gezelligheid is een kenmerk van een goed functionerend team, maar niet het eerste doel.’
Van den Bosch: ‘Volgens mij ben je in een professioneel team gezamenlijk verantwoordelijk voor het resultaat. Dat betekent dat je niet kunt wegkijken als je twijfels hebt over bepaalde praktijken.’
Welke mogelijkheden zien jullie?
De Jong: ‘De schoolleider kan veel invloed uitoefenen op de cultuur in de school. Een goede leider schept een omgeving waarin mensen zich veilig voelen om feedback te geven en te ontvangen. Als je mensen nieuwsgierig maakt naar elkaar, gebeurt dat vanzelf. Het gaat om de houding, niet om de structuur.’
Van den Bosch: ‘Precies! Neem collegiale consultatie bijvoorbeeld. Dat is helemaal hot and happening, maar loopt vaak voor geen meter: er is regelmatig gedoe met vervanging. Je zoekt het dan in een structuurverandering in plaats van het creëren van een nieuwsgierige cultuur.’
Hoe?
Van den Bosch: ‘Stel dat je nieuwsgierig bent naar de differentiatie van je collega. Dan kun je jezelf ook even tien minuten overbodig maken in je klas om bij je collega de kunst af te kijken.’
De Jong: ‘Collega’s moeten niet bij elkaar komen om elkaar te beoordelen, maar om elkaar te helpen en van elkaar te leren. Als je dat spannend vindt, begin dan bij iets positiefs. Iedereen heeft iets waarin hij of zij uitblinkt. Schrijf dat van jezelf op, hang het in de teamkamer, en benut daarna elkaars talent. Dat is veilig.’
Waar begin je mee?
De Jong: ‘Wij spreken eerst de schoolleider aan. Een leider moet ook spiegelen. Soms moet je het team confronteren met patronen die niet helpen.’
Van den Bosch: ‘Een leider moet vertrouwen tonen in de collega’s, niet zelf alles willen bepalen in een school. Hij stelt kaders en bepaalt structuren, maar laat de collega’s zelf besluiten over dat waar ze goed in zijn: onderwijs. De schoolleider beïnvloedt de cultuur en gaat liever de dialoog aan met collega’s in plaats van de discussie.’
Tot slot, wat willen jullie schoolleiders meegeven?
Van den Bosch: ‘Wees nieuwsgierig naar je team. Stel vragen, luister, en help hen om hun eigen kracht te ontdekken. Een cultuur verander je niet door structuren, maar door oprechte aandacht.’
De Jong: ‘En wees geduldig. Cultuurverandering kost tijd. Maar als je investeert in je mensen en de dialoog aangaat, kun je iets bijzonders bereiken. Het is het waard!’
Wil jij meer weten over een professionele schoolcultuur?
Wim van den Bosch, Anton de Jong, Alice Methorst en Thea de Mots, onderwijsadviseurs bij Driestar onderwijsadvies, schreven er diepgravende essays over. Je kunt ze gratis downloaden via www.driestar-onderwijsadvies.nl/schoolcultuur.