De school als professionele leergemeenschap
‘Leraren leren samen: kennis benutten, delen en bouwen.’ Zo luidt de titel van het promotie-onderzoek van Patrick van Schaik (45), lector Excellence and Innovation aan de HZ University in Vlissingen en onderwijskundige bij het Calvijn College. Hoe kunnen christelijke scholen en leraren de uitkomsten van zijn onderzoek inzetten?
Binnen het Calvijn College deed Patrick samen met een aantal collega-docentonderzoekers en een hoogleraar van de Universiteit Leiden als teamleider onderzoek naar het geven van taalgericht vakonderwijs. ‘We noemden onszelf “onderzoekatelier” en probeerden op een onderzoeksmatige manier te werken aan de verbetering van het onderwijs. Nadat ons onderzoek klaar was, bleek het lastig om de opgedane kennis en inzichten te delen met de collega’s.’
Dat bracht hen bij vragen rondom het benutten van kennis uit onderzoeken in de praktijk van de school. Hoe pas je die toe en hoe deel je die met anderen? In samenwerking met zes vo-scholen, de Universiteit Leiden en de Universiteit van Amsterdam schreven zij hiervoor een onderzoeksvoorstel. ‘Ik deed mee namens het Calvijn College. De focus lag op het benutten van kennis uit onderzoek in de praktijk. Immers, de onderwijswetenschappen dienen een toegepaste wetenschap te zijn; hoe meesters, juffen, docenten en schoolleiders met leerlingen en onderwijs bezig zijn in de dagelijkse schoolpraktijk. In het voorstel was een plek ingeruimd voor een promovendus. Ik heb daarnaar gesolliciteerd en werd uitgekozen om te promoveren.’
Participatie in de onderzoekswereld
De teamleider kreeg support van zijn toenmalige bestuurder Bert Vogel. ‘Hij onderschreef het belang van de connectie tussen onderwijs en onderzoek en zag het voordeel van een vertegenwoordiger van het Calvijn College in de onderzoekswereld. Iemand die kennis en inzichten de school binnenbrengt en anderzijds laat zien dat je ook als reformatorische school wilt participeren, innoveren en op een onderzoeksmatige manier werkt aan onderwijsverbetering.’
Naast zijn aanstelling aan de Universiteit van Amsterdam als promovendus werd Patrick een functie als onderwijskundige binnen het Calvijn College aangeboden. ‘Vanuit die rol geef ik gevraagd en ongevraagd onderwijskundige adviezen en ben ik betrokken bij onderwijskundige ontwikkelprojecten binnen en buiten de school.
Mijn proefschrift betrof een klein stukje over onderwijswetenschappen. Maar doordat ik participeerde in een breed netwerk van onderzoeksgroepen en kennisinstellingen en regelmatig (inter)nationale conferenties bezoek, ben ik wel op de hoogte van veel nieuwe kennis en inzichten. Binnen mijn netwerk vertelde ik hoe het er op het Calvijn College aan toe gaat. Dat gaf een positieve uitstraling naar buiten.’
Professionele leergemeenschap
Scholen in Nederland worden steeds meer geacht professionele leergemeenschappen te zijn, waarin docenten en leerlingen van elkaar leren. Dat betekent volgens de promovendus reflectief zijn en blijven professionaliseren. Op de hoogte zijn van nieuwe ontwikkelingen en weten waar ruimte voor verbetering is.
‘Het beperkt benutten van onderzoekskennis in de praktijk van het onderwijs is een bekend probleem. In mijn rol als onderwijskundige op het Calvijn College probeer ik daar iets aan te doen. Het biedt kansen om – vaak in kleine stappen – de kwaliteit van onderwijs te verbeteren. We proberen met elkaar nieuwe inzichten te benutten en te creëren voor de uitdagingen waar we vandaag de dag voor staan. Een kernpunt in mijn proefschrift is dat deze uitdaging alleen samen kan worden aangegaan.’
Samen leren in de praktijk
Welke activiteiten onderneem je nu om de kennis die je hebt opgedaan te delen? Gedreven vertelt Van Schaik hoe scholen aan de slag kunnen met de inzichten die zijn onderzoek aan het licht hebben gebracht. ‘Ik zou ervoor willen pleiten om het delen van kennis uit bijvoorbeeld een onderzoeksgroep binnen de school meer als een proces te zien in plaats van een activiteit die achteraf plaatsvindt. Overal in het onderwijs is sprake van schoolontwikkeling, persoonlijke en professionele ontwikkeling. Uit veel onderzoek, onder andere uit dat van mij, weten we dat wanneer leraren actief samen leren, met een directe koppeling naar de eigen lespraktijk en in de context van de eigen schoolomgeving, zij hierover veel meer tevreden zijn en duurzamer professionaliseren in vergelijking met de meer passieve en vaak individuele nascholingsdagen. Wanneer hierbij kennis uit onderzoek wordt benut en samen onderzoeksmatig wordt geleerd, leren leraren dieper. Temeer als de samen te onderzoeken vragen rechtstreeks uit de praktijk komen.’
‘Laat gebrek aan kwaliteit nooit de aanleiding zijn om vraagtekens te zetten bij het bijzonder onderwijs’
Patrick van Schaik
Voorwaarden
De werkdruk is hoog binnen het onderwijs. Waar haalt een team de tijd vandaan om samen te leren? ‘Uit mijn onderzoek blijkt dat (gebrek aan) tijd niet de primair beslissende factor vormt. Binnen de leergemeenschap is een goed sociaal klimaat een voorwaarde. Deelnemers vinden het belangrijk dat iedereen doet wat is afgesproken. En dat zij iets met elkaar hebben – een gedeelde vraag of een gedeeld belang – en elkaar verstaan. Er moet openheid zijn om aan te geven dat je even geen antwoord hebt op een vraag, er moet ruimte zijn om hulp te vragen en het alleen discussiëren op basis van “ik vind...” moet worden losgelaten.
Samenwerking met een externe deskundige, zoals een onderzoeker van een universiteit of hogeschool, is een belangrijke voorwaarde. Daarnaast zijn ondersteuning, stimulering en facilitering van de schoolleider van belang en een schoolcultuur waarin het gewoon is om van elkaar te leren en te reflecteren.’
Kwalitatief goed onderwijs als bestaansrecht
Juist het christelijk-reformatorisch onderwijs kan lessen trekken uit het onderzoek van de nieuwe doctor. ‘Mijn proefschrift toont aan dat verrijken van je kennis en kunde met kennis uit (wetenschappelijk) onderzoek ervoor zorgt dat je op een effectieve manier aan onderwijsverbetering kan werken. In de huidige wet en regelgeving is geregeld dat we de vrijheid hebben om bijzonder onderwijs te zijn. In ons geval is dat onderwijs met een open Bijbel. We merken allemaal dat die vrijheid meer onder druk komt te staan. De scherpte van buitenaf die tegen het reformatorisch onderwijs aanduwt, benadrukt voor mij het belang van het geven van goed of zelfs excellent onderwijs. Scholen worden beoordeeld op onderwijskwaliteit. Die kwaliteit vormt steeds meer het bestaansrecht in plaats van de grondslag en de identiteit van de school. Voor mij is dat de diepste drijfveer om mezelf verder te ontwikkelen. Laat gebrek aan kwaliteit nooit de aanleiding zijn om vraagtekens te zetten bij het bijzonder onderwijs.’
Patrick van Schaik (2020), Utilizing, co-constructing and sharing of knowledge in collaborative teacher learning. Proefschrift. Universiteit van Amsterdam.
TIPS VOOR SCHOOLLEIDERS EN SCHOLEN
Uit internationale onderzoeken blijkt dat schoolleiders slechts 16% van hun tijd besteden aan onderwijskundig leiderschap. In Nederland is dat maar 11%. Tips:
- Probeer manieren te vinden om meer met onderwijskundig leiderschap bezig te zijn.
- Dat kan ook vanuit gedeeld en gespreid leiderschap. Boor daarvoor in de school krachten qua expertise en knowhow op bepaalde thema’s of ontwikkelingen aan.
- Ontwikkel niet om het ontwikkelen, maar vraag binnen het team waar dagelijks tegenaan gelopen wordt of waarin iemand zich wil ontwikkelen.
- Probeer te allen tijde ruimte te creëren voor collegiale, professionele ontmoeting.
- Beperk vergaderen over allerlei dingen die best van belang zullen zijn, maar probeer samen te blijven leren en ontwikkelen.
- Kijk als collega’s bij elkaar in de les.