Docenten en leerkrachten leren elke dag kinderen en jongeren vaardigheden aan. Dit doen zij vanuit hun passie voor het vak en soms spelenderwijs. ‘Executieve vaardigheden zijn basale vaardigheden, waar studenten en leerlingen hun hele leven profijt van kunnen hebben.’ Robine Kroon-Zijderhand en Tineke van der Klink, eigenaars van Leren Leren Nederland, leggen uit wat executieve functies zijn en hoe deze te ontwikkelen zijn. ‘Wij maken materialen waardoor je met kinderen en tieners in gesprek kunt gaan.’
Tineke steekt van wal: ‘Er wordt momenteel veel gesproken over de basisvaardigheden en het inzetten op het verbeteren hiervan. Rekenen, taal en lezen zijn inderdaad heel belangrijk. Daar zit echter nog iets voor: dat zijn executieve vaardigheden.’
Luchthaven
Executieve functies zijn breinfuncties die je gedrag, emoties, handelen en denken doelgericht aansturen. Professor Baeyens zegt hierover: ‘De executieve functies kun je niet zien. Wat je wel kunt zien is het gedrag dat ermee samenhangt.’
‘Executieve functies zijn levensvaardigheden die je nodig hebt in je persoonlijke, maar ook in je interpersoonlijke ontwikkeling’
Tineke van der Klink
Volgens Dawson & Guare (2019) zijn er elf verschillende executieve functies, waarvan zes gedragsfuncties (emotieregulatie, flexibiliteit, doelgericht doorzettingsvermogen, reactie-inhibitie, taakinitiatie en volgehouden aandacht) en vijf denkvaardigheden (werkgeheugen, plannen, organisatie, timemanagement en metacognitie). Tineke: ‘Het is altijd mogelijk om nieuwe vaardigheden te leren. Hoe ouder je wordt, hoe langzamer het gaat, maar het positieve is dat je altijd kunt blijven leren. Executieve functies zijn levensvaardigheden die je nodig hebt in je persoonlijke ontwikkeling, maar ook in je interpersoonlijke ontwikkeling.’
Tineke geeft een paar voorbeelden: ‘Het is fijn als je de ander uit laat praten, niet zomaar door de klas roept, kunt schakelen of een doel stellen en behalen. Dit zijn basale vaardigheden en het is belangrijk om hier aandacht aan te schenken. We werken hierin ook met metaforen die gecentreerd zijn rondom een luchthaven, zowel op de grond als in de lucht. Bij emotieregulatie gebruiken we bijvoorbeeld een snelheidsmeter, bij taakinitiatie een startbaan en bij volgehouden aandacht een piloot. Robine geeft aan dat het aan de leerkracht of docent is om te kijken wat werkt.
Verschillen
Op de vraag welke executieve functies belangrijk zijn voor het leren leren, antwoordt Robine dat alle functies belangrijk zijn. ‘Er zijn drie kernfuncties, waarop de overige executieve functies zich ontwikkelen. Het werkgeheugen, de reactie-inhibitie en flexibiliteit vormen de basis. Als je hier goed op inzet, dan kunnen de andere ook beter samenwerken.’
Het komt voor dat de ene executieve functie beter is ontwikkeld dan de andere. Tineke geeft aan dat dit diverse redenen kan hebben. ‘Het is heel menselijk. Iedereen werkt op zijn of haar eigen tempo en eigen manier. Het is heel logisch dat daar ook verschillen in zitten. Het is belangrijk om als leerkracht je eigen gezonde verstand te gebruiken. Je weet wat het gemiddelde is wat betreft een bepaalde leeftijdsgroep. Met een kind dat er “buiten” valt, bijvoorbeeld doordat het trager of sneller is dan zijn klasgenoten, moet je zeker iets.’
‘Belangrijk is ook in welke omgeving een kind opgroeit. Is er sprake van slapeloosheid, depressie, medicijngebruik en/of zorgtaken thuis? Alles kan invloed hebben op de ontwikkeling van executieve vaardigheden. ‘Een kind dat met ruzie van huis vertrekt, kan misschien minder goed opletten in de les. Heeft een kind last van chaos in het hoofd, dan is het extra moeilijk om naar de uitleg van de leerkracht te luisteren.’
Stressvolle situaties hebben direct invloed op je executieve functies, vult Tineke aan. ‘We willen graag dat je de leerling observeert en goed kijkt naar wat je écht ziet in plaats van dat je kijkt op je lijstje van wat ze op een bepaalde leeftijd moeten kunnen. Dit kun je ondervangen door bij de deur de leerlingen in de ogen aan te kijken: wat zie je?’
Spellen
Er wordt wel eens gezegd dat het spelen van spellen helpt bij het ontwikkelen van executieve vaardigheden. Robine geeft aan dat je tijdens het spelen allerlei vaardigheden aanraakt: leren om met verlies om te gaan (emotieregulatie), je reactie inhouden bij de snelle spelen, spelregels onthouden en toepassen (werkgeheugen), het spel kunnen starten (taakinitiatie) en het spel uit kunnen spelen (volgehouden aandacht).
‘Als je goed op de drie kernfuncties inzet, dan kunnen de andere ook beter samenwerken’
Robine Kroon
‘Het is belangrijk om met kinderen in gesprek te gaan over wat er gebeurt. Het spelen van spellen vinden kinderen vaak leuk om te doen. Wij maken materialen waardoor je met kinderen en tieners in gesprek kunt gaan. Zij worden zich zodoende bewust van de vaardigheden die zij kunnen leren, maar ook wat ze al goed kunnen. Ook het spelen van rollenspelen is belangrijk. Door situaties te oefenen, kun je je alvast voorbereiden op hoe je gaat reageren in een bepaalde situatie. Door in gesprek te gaan, leer je kinderen: dit is hoe ik dit kan doen.’
Kansengelijkheid
Executieve functies kun je verder ontwikkelen door te oefenen, kinderen de ruimte te geven en niet meteen te becijferen. Het is maar de vraag of het nodig is om alles te becijferen. Een biologisch proces in de hersenen kun je niet versnellen of vertragen. Je kunt het wel oefenen. Als je tijd en handvatten geeft, dan kunnen er nieuwe verbindingen in de hersenen gelegd worden. Executieve vaardigheden aanleren heeft alles te maken met kansengelijkheid. Hoeveel kans hebben kinderen om dit te ontwikkelen? Hoeveel ruimte en tijd krijgen ze om iets te oefenen? Wat wordt er aangeboden en hoe gaan we het doen? Er blijven altijd verschillen tussen mensen. Intrinsieke motivatie speelt daarin ook een rol.
Gesprekskaarten
Onderzoeken laten steeds meer zien hoe belangrijk de executieve vaardigheden zijn, maar tegelijkertijd is het ook ongrijpbaar, geeft Robine aan. Tineke vult aan dat er nog veel onderzoek nodig is. ‘We weten dat mensen triggers hebben, er een alarmbel afgaat, waardoor je op een bepaalde manier reageert. Je oefent nooit één bepaalde vaardigheid en functie. Dit gaat altijd samen met andere vaardigheden. Daarnaast zijn er veel variabelen. Wat we wel weten is dat leerkrachten en docenten teruggeven: “Sinds ik bewust aan executieve vaardigheden werk, zijn al mijn leerlingen vooruitgegaan. Ze scoren allemaal hoger.”’
Op de vraag om een aantal tips te geven om aan de slag te gaan met executieve vaardigheden, geven Robine en Tineke aan dat je niet te moeilijk moet denken en gewoon moet beginnen. Vind je het moeilijk om zelf iets te bedenken, gebruik dan de gesprekskaarten Executieve Functies. Die geven jou als leerkracht en docent taal en handvatten. Wees je ervan bewust dat je altijd een voorbeeld bent voor de leerlingen. Wees ook voorspelbaar voor de leerlingen: zeg duidelijk wat je doet en wat je verwacht.
Meer weten?
www.lerenlerennederland.nl
Peg Dawson & Richard Guare (2019). Executieve functies bij kinderen en adolescenten. Een praktische gids voor diagnostiek en interventie. Hogrefe Publishing Group.