Hoeveel woorden heb jij vandaag geschreven? Een krabbel op een briefje, een kaart als blijk van medeleven of rekensommen op het digibord; we schrijven wat af met z’n allen. Een wereld zonder het geschreven woord is bijna niet voor te stellen.
Schrijven is net als fietsen: voor je het echt kunt, moeten er kilometers gemaakt worden. Volgens Annemarie Ruben, docent handschriftonderwijs op Driestar hogeschool, is schrijfonderricht op menige basisschool echter een ondergeschoven kindje. ‘Schrijven begint met het goede voorbeeld geven. Sommige studenten komen op de pabo binnen met een mooi handschrift. Maar van anderen denk ik soms: jij bent nog geen voorbeeld voor de kinderen.’
Vaktaal
‘Veranderingen in de maatschappij zorgen ervoor dat kinderen tijdens de basisschool en ook daarna (te) weinig schrijven. Het onderhouden van het schrift wordt nauwelijks meer gedaan. Hierdoor zijn handschriften vergeleken met dertig jaar geleden slechter leesbaar. Toch heb ik goede hoop voor aankomende leerkrachten. Elke student geeft aan dat een handgeschreven kaart meer verbinding oproept dan een getypt bericht of een simpel appje.’
‘Als je strakke lijnen op een whiteboard en een digibord maakt, ben je echt een expert'
Annemarie Ruben
Zelf staat Ruben één dag in de week voor groep 3 op de Johannes Calvijnschool in Sliedrecht. Daarnaast geeft ze handschriftonderwijs aan pabo 1 en 2. Vaktaal aanleren, dat is waar de docent in haar lessen op de pabo mee begint. ‘Een handschrift bestaat uit regels. Wat is de romp van de letter bijvoorbeeld? Eén techniek om je handschrift te verbeteren is bijvoorbeeld gelijke hoogte van de rompen.’ De pabostudenten beoordelen elkaars schrift aan de hand van een kijkwijzer. Zo leren ze feedback geven, zodat ze dit later aan hun leerlingen kunnen doen.
Wonder
De liefde voor handschrift begon bij Ruben toen ze een boek van haar oma kreeg. ‘Ik las er een preek in, van een onbekende dominee. Opgeschreven door mijn overgrootmoeder. Al lezend ontdekte ik steeds meer over haar. Dat is nu het mooie van handschrift: daardoor onderscheiden we ons als unieke schepsels van God. Dieren kunnen niet schrijven, ook een chimpansee niet. Een knop indrukken kan een dier wel. Daarin onderscheiden we ons als mens: schrijven is een manier om iets persoonlijks te geven aan de ander.’
Toen haar moeder in 2003 parkinson kreeg, ging ze kleiner schrijven. ‘Dat deed me stilstaan bij het wonder van de schepping: we hebben onze hersenen nodig voor de kleine, motorische handelingen. Achter de schijnbaar automatische handeling van het schrijven zit een wonder!’ De linker- en rechterhelft van onze hersens werken samen, daarnaast worden motoriek, dieptegevoel, visuele waarneming en concentratie en sensorisch bewustzijn van de vingers ingeschakeld. Meer dan drieduizend zenuwuiteinden in de vingertop, die rechtstreeks verbonden zijn met de hersenen, worden bij het schrijven geactiveerd.
Krijtbord
Pabostudenten schrijven tijdens de handschriftcolleges op whiteboards. Ook op krijtborden wordt nog flink geoefend: twintig jaar geleden waren die nog de norm in het basisonderwijs, maar behalve op de Vrije Scholen komen deze borden nog maar weinig voor. Sommige van de studenten zijn dan ook nog niet in aanraking gekomen met een krijtbord. Ruben: ‘Op een whiteboard kun je snel iets kalken, op een krijtbord gaat dat een stuk lastiger. De borden die hier nog hangen, zijn puur bedoeld om te oefenen. Als je op een krijtbord schrijft, is de weerstand groter , waardoor je strakkere lijnen kunt maken. Als je strakke lijnen op een whiteboard en een digibord maakt, ben je echt een expert.'
Elke geproduceerde tekst is een elementaire schrifthandeling, namelijk het omzetten van innerlijke (gesproken) klank in een letterbeeld. Voordat de letters op papier staan, is er genoeg om over na te denken. Welke handhouding neem je bijvoorbeeld aan? Een driepuntsgreep of een vierpuntsgreep? Met een open webspace heb je de juiste pengreep te pakken en komen de lettervormen voort uit de vingers in plaats van de pols. Dit voorkomt schrijfkramp. En de andere hand, de “niet-schrijfhand”, wat doe je daarmee? Schrijf je met een krijtje op het bord of met een digipen? Krijgen leerlingen een ruitjesschrift op hun tafel of een schrijfschrift met horizontale lijnen?
‘Dat is nu het mooie van handschrift: daardoor onderscheiden we ons als unieke schepsels van God’
Annemarie Ruben
Kramp
Schrijven wordt beïnvloed door de samenhang in de vorm, het proces en het materiaal dat gebruikt wordt. Ruben raadt docenten aan om kinderen te laten experimenteren met verschillende materialen. ‘Als ik college geef, wissel ik de materialen die we gebruiken af. Zo laat ik studenten eerst met een bepaalde balpen schrijven, daarna met een andere pensoort. Het verschil? Meestal meen heb je sneller kramp in je vingers als je schrijft met een balpen, omdat de druk op de vingers groter is.’ Tegelijkertijd benadrukt Ruben dat elke hand uniek is, waardoor ieder zijn eigen voorkeuren heeft wat betreft materiaal.
Uit onderzoek blijkt dat schrijven niet makkelijk is voor basisschoolleerlingen: dertig procent van hen heeft hier moeite mee. Ook blijkt dat bijna de helft van de leerlingen aan het einde van groep 4 een slecht of onleesbaar handschrift heeft. Ruben stelt: 'Schrijven met de hand is een vak, dat je op de basisschool van groep 3-8 aangeleerd moet krijgen. Handschrift heeft onderhoud nodig. Wij vergeten soms hoge eisen te stellen, waarbij het gevoel van de leerling het uitgangspunt is. Ik vind dat je eisen mag stellen aan een handschrift. Maar wel nadat de leerling de juiste instructie, feedback en schrijfmaterialen ontvangt.'
Trainen
De digitale wereld is geen tegenstander van het handschriftonderwijs, volgens Ruben. ‘De vraagis wanneer we wat inzetten. Op welk moment van de dag wil ik de kinderen laten schrijven? Wanneer is het raadzaam om blind typen aan te leren? Om te leren schrijven, moet een kind schrijfkilometers maken.’ In het basisonderwijs zijn veel handschriftmethodes voor schrijven in omloop, met didactisch grote verschillen. Bij de ene methode wordt schrijven met name gekoppeld aan taal, de andere ziet schrijven als een apart vak. Volgens Ruben doen scholen er goed aan zich te bezinnen op de keuze voor werkboeken van vakken als rekenen, verkeer, aardrijkskunde en taal. In sommige van deze boeken hoeven leerlingen niet meer te schrijven, alleen maar lijnen te trekken bij de opdrachten die ze maken.
Volgens Ruben is het belangrijk dat scholen zichzelf de vraag stellen: hoe willen we dat de leerling de school verlaat? Als we willen dat ze een goed handschrift hebben, doen we er dan ook genoeg aan om deze vaardigheid te trainen? Besteden interne begeleiders aandacht aan het schrijfonderwijs? Of gaat de focus naar rekenen, spelling en begrijpend lezen?’ Ruben wil leerkrachten meegeven om regelmatig de handschriftontwikkeling van de leerlingen te bespreken. ‘Maak er een vast onderdeel van. Gebruikt wekelijks of dagelijks de schrijfmethode. Niet als onderdeel van een weektaak, maar als les, vanuit instructie en het geven van feedback. Volgens een lesmodel, waarbij je zelf het voorbeeld bent.’
Toen er in 2014 een jongen overleed bij Ruben in de klas, was het eerste wat ze dacht als leerkracht: wat heb ik nog van hem? Ze bleek nog een handgeschreven briefje bewaard te hebben. ‘Dat heb ik er als eerste bij gepakt. Hoe hij het briefje geschreven heeft, is ingekerfd in zijn grafsteen. Dat laat weer zien hoe waardevol handschrift is: het maakt ons uniek.’
Tips voor docenten
- Schrijf je denkstappen op het bord, zodat leerlingen mee kunnen denken.
- Stop niet met handschriftonderwijs na groep 5 of 6. Kinderen die na deze groep hun handschrift niet onderhouden, verliezen de vaardigheid tot schrijven.
- Blijf zelf ook schrijven. Ook ons handschrift heeft onderhoud nodig.
- Kies bewust een pen die voor jou prettig schrijft.
- Zie voor didactische tips de website van Suzanne van Norden: iedereenkanlerenschrijven.nl
Tips voor ouders
- In de vrije tijd zijn kinderen steeds meer met “schermen” bezig, wat nadelig is voor de fijne motoriek. Bied activiteiten aan waarbij de fijne motoriek nodig is (tekenen, knutselen, schrijven, vingerspelletjes).
- Geef kwalitatief duurzaam schrijf-/kleur-/tekenmateriaal, waardoor kinderen langdurig plezier en trots beleven aan het resultaat. Hierdoor pakken ze eerder naar schrijf of kleur materiaal.
- Blijf zelf ook schrijven, zodat kinderen zien dat een pen er gewoon bij hoort in het dagelijks leven. Een kaartje schrijven blijft dan laagdrempelig.