Goed onderwijs beoogt de brede vorming van leerlingen. Wie die stelling van harte onderschrijft, loopt al snel aan tegen een cultuur van individuele prestaties, waarin leerlingen vooral op cognitief gebied tot elkaars concurrenten worden gemaakt. Brede vorming; hoe doe je dat in de praktijk?
In 2020 sloegen vier pabo’s de handen ineen. Vertegenwoordigers van de Hogeschool van Amsterdam, de Spring-opleiding van Hogeschool Leiden, het Teachers College van Windesheim Zwolle en ook de pabo-opleiding van Driestar hogeschool vormden samen een leergemeenschap om onderzoek te doen. Het projectleiderschap werd opgepakt door stichting NIVOZ (zie het interview met projectleider Willemijn van Woerkum). Samen met een aantal basisscholen wilden genoemde pabo's lessen voor het Nederlandse onderwijs trekken uit een internationale beweging met de naam Whole Child Development (WCD).
Stichting NIVOZ had al een voorstudie gedaan. Goed onderwijs is noodzakelijkerwijs breedvormend onderwijs, was daarvan de conclusie. ‘Samengevat: in de praktijk wordt onderwijs soms vooral opgevat als de individuele prestaties van de leerling. Meestal in verschillende onderwerpen. Deze opvatting ontkent echter de psychologische basisbehoefte van elk individu om in de eerste plaats dingen te doen met en voor vertrouwde anderen. Onderwijs dat te geïndividualiseerd en in hokjes verdeeld is, gaat voorbij aan het gegeven dat in de echte wereld alles onderling met elkaar verbonden is.’ De voorstudie kwam tot een voorlopige omschrijving van de tegenbeweging van WCD als ‘een raamwerk voor brede vorming van het hele kind’ die ‘alle dimensies van de menselijke ontwikkeling op waarde schat.’
Onderwijs dat te geïndividualiseerd en in hokjes verdeeld is, gaat voorbij aan het gegeven dat in de echte wereld alles onderling verbonden is.
Stichting Nivoz
Bouwstenen
Voldoende voor de vier pabo’s, waaronder dus ook de reformatorisch-christelijke Driestar, om aan te haken en een eigen bijdrage te leveren. Jaren van aftastende en diepgravende gesprekken volgden, waarin langzaam maar zeker een gezamenlijke houding en taal werd gevonden om leraren op te leiden voor breedvormend onderwijs – en dit ook actief een plek te geven in de verschillende opleidingen. Inmiddels is het project het vierde en voorlopig laatste jaar ingegaan. Na eerdere bijdragen op onder meer VELON-congressen voor lerarenopleiders kan voorzichtig een eerste balans worden opgemaakt. Het onderzoek leidde al tot het vaststellen van een aantal bouwstenen voor brede vorming en de visualisatie daarvan die bij dit artikel zichtbaar is.
‘Bij het werken aan breedvormend onderwijs’, stellen de onderzoekers in een gezamenlijk statement, ‘vertrekken we vanuit de intentie of pedagogische opdracht: wat beogen we voor kinderen?’ Het antwoord op die vraag is een ultrakorte weergave van een proces van lang nadenken, zoeken, spreken, ervaren en uitproberen. ‘We beogen het opgroeien van kinderen die verbonden zijn met zichzelf, de ander en de wereld, en vanuit hun eigen talenten en interesses van betekenis kunnen en willen zijn in de samenleving. Daartoe is het van belang dat kinderen zich in de volle breedte kunnen ontwikkelen, waarbij alle dimensies van hun mens-zijn (fysiek, sociaal, emotioneel, cognitief, creatief, spiritueel en ethisch) gezien, gewaardeerd en gestimuleerd worden.’
Grondhouding
In hun statement gaan de onderzoekers vervolgens in op fundamentele uitgangspunten voor breedvormend onderwijs. Dat vertrekt in de eerste plaats vanuit een holistisch mens- en wereldbeeld. Daarmee wordt bedoeld dat kinderen (‘en volwassenen’) niet los te zien zijn van hun omgeving en dat de verschillende dimensies van het mens-zijn niet zijn te isoleren of van elkaar los te maken. ‘In de ontmoeting in het onderwijs neemt iedereen zichzelf mee als “heel mens” en iedereen als zodanig zien en erkennen is nodig om daadwerkelijk met elkaar te verbinden.’
De onderwijsprofessional vertrekt daarbij vanuit een pedagogische grondhouding. ‘Daarmee bedoelen we: vertrekken vanuit de pedagogische vraag van het kind én vanuit vertrouwen. De leraar is voortdurend op zoek naar wat dít kind, in déze context, en op dít moment, nodig heeft en gaat daarbij uit van de mogelijkheden van ieder kind.’ Dat laatste heeft er ook mee te maken dat breedvormend onderwijs een bijdrage wil leveren in een pluriforme samenleving, waarin er tussen kinderen soms grote etnische, culturele en sociale verschillen bestaan.
Wereldgericht
Breedvormend onderwijs is vervolgens wereldgericht. Het ‘beoogt de agency van kinderen te versterken: de leraar laat kinderen kennis maken met de wereld, en nodigt hen uit zich daar op hun eigen manier toe te verhouden.’ Agency heeft te maken met het eigen zelf van de kinderen, met het kunnen nemen van verantwoordelijkheid en het hebben van een eigen stem, ‘altijd in relatie tot anderen en wat de wereld van hen vraagt.’ Voor leraren betekent dit dat zij zelf ook oog moeten hebben voor de omgeving, betrokkenheid bij de wereld en verantwoordelijkheid in de wereld. ‘Bij het vormgeven aan breedvormend onderwijs is de leraar zijn eigen instrument. Daarom is het essentieel dat ook de leraar zich als heel mens kan (blijven) ontwikkelen en voortdurend blijft reflecteren op het eigen handelen.’
Intentioneel pedagogisch handelen is daarom een volgende bouwsteen van breedvormend onderwijs. ‘Het vraagt om goed lesgeven, beredeneerde keuzes in het curriculum, en balanceren tussen sturing en vrijheid.’ Als scholen ermee aan de slag willen in eigen team of curriculum, kunnen ze voor hun proces gebruik maken van een lemniscaat die door de onderzoeksgroep van stichting NIVOZ met de vier hogescholen intensief is beproefd. Deze lemniscaat (zie afbeelding) is gericht op het voortdurend in verbinding brengen van visie en intenties aan de ene kant, en de dagelijkse pedagogische handelingspraktijk of het curriculum aan de andere kant. Een schoolteam zou, eventueel met steun vanuit stichting NIVOZ, een leergemeenschap kunnen vormen om (als ‘conversational community’) het gesprek tussen visie en praktijk rond brede vorming op gang te brengen.
Identiteit
Ook bij Driestar hogeschool is ervaring opgebouwd met deze methodiek. Zowel intern als in samenwerking met twee (multi-etnische) christelijke basisscholen is een leergemeenschap actief. Beide leergemeenschappen richten zich expliciet op de brede vorming van aanstaande christelijke leraren voor, op hun beurt ook weer, breedvormend onderwijs (zie hiervoor het derde artikel in dit themakatern). Beide Driestar-leergemeenschappen ervaren de input vanuit WCD en het onderzoek van de vier hogescholen als uitdagend en verrijkend. Driestar verwerkt de inzichten uit het hele project in het eigen curriculum, onder meer in een doorlopende, goed geïntegreerde leerlijn voor (wereld)burgerschap. Een dissertatie over de brede burgerschapsvorming van christelijke leraren voor de pluriforme samenleving is in de maak.
Je zou je af kunnen vragen in hoeverre de inzichten vanuit het onderzoeksproject aansluiten bij de identiteit van Driestar hogeschool, die als enige christelijke pabo een plek heeft gekregen in het WCD-project. Het antwoord op die vraag is onderwerp van bovengenoemde studies op en om de hogeschool. Opvallend is in elk geval de overeenkomst tussen de op deze pagina getoonde visualisatie rond breedvormend onderwijs en de binnenring van het vernieuwde beroepsprofiel voor de christelijke leraar van Driestar educatief. Het accent op relationaliteit en verbondenheid met het zelf, de wereld en de ander zijn in beide aanwezig. Driestar voegt daar nog twee elementen aan toe: met het christelijk geloof én met verleden, heden en toekomst.
Verder lezen of luisteren:
- Hubeek, J.J. Driestar, partner in het WCD-project, over breedvormend onderwijs: ‘We hebben een culturele correctie nodig’, podcast gepubliceerd op nivoz.nl, 10 november 2022
- Stichting NIVOZ ‘Goed onderwijs is whole child education. Visiestuk’, gepubliceerd op nivoz.nl > uploads, betreft de voorstudie: 26 april 2017
- Van Olst, P.C. ‘WCD als pleidooi voor het complex verbonden kind: aandacht voor synthese en samenhang’, gepubliceerd op nivoz.nl, 28 september 2021
- Van Olst, P.C. ‘Christian-holistic teaching as an Instrument to combat Reductionism in Education’, in: International Journal for Christianity and Education, 2023