Elke dag zien we nieuws: video’s, artikelen, foto’s die ons iets vertellen. Maar is die informatie betrouwbaar? Kun je vandaag de dag nog geloven wat je hoort en leest? Het vermogen om betrouwbare informatie te herkennen is van groot belang. Leerlingen moeten kritisch leren kijken naar de informatie die ze tegenkomen in nieuwsberichten, op sociale media en andere bronnen. Deze vaardigheid is niet alleen waardevol voor het heden, maar blijft ook van onschatbare waarde gedurende hun verdere leven.
Online zijn diverse onderzoeken te vinden die aandacht besteden aan de uren die jongeren online doorbrengen. Daarbij is vaak ook onderzocht welke apps jongeren gebruiken. In het jaarlijkse jongerenonderzoek 2024, uitgevoerd door Mediahuis, Wayne Parker Kent en Mediatest, is te lezen dat jongeren tussen de 15 en 21 jaar gemiddeld 5 uur per dag op hun mobiele telefoon doorbrengen. De meeste uren worden besteed aan sociale media: 4,3 uur per dag. Sociale media zijn niet alleen een bron van vermaak, maar worden door 60% van de onderzochte jongeren ook als nieuwsbron gebruikt. De betrouwbaarheid van nieuws op sociale media is echter zorgwekkend laag.
De meeste uren worden besteed aan sociale media: 4,3 uur per dag
Anita van Velzen-de Groot
Gemak
De betrouwbaarheid van hun nieuwsbronnen blijkt niet voor alle jongeren een even grote rol te spelen. In een onderzoek van Hogeschool Windesheim in Zwolle met de titel Meten met twee maten komt naar voren dat er een paradox lijkt te bestaan als het gaat om broncontrole: ‘Hoewel jongeren aangeven dat ze betrouwbare nieuwsbronnen belangrijk vinden en kunnen uitleggen welke media zij wel en niet betrouwbaar vinden, blijkt dit niet altijd terug te komen in hun daadwerkelijke nieuwsgebruik.’
Veel jongeren bestempelen de papieren krant als het meest betrouwbaar, maar als het gaat om dagelijks nieuws vinden de onderzochte personen gemak en snelheid belangrijker dan betrouwbaarheid. Voor sommige ondervraagden speelt betrouwbaarheid nauwelijks een rol.
Risico's
Dat jongeren de voorkeur geven aan gemakkelijk en gratis nieuws is verontrustend. De risico's van het gebruik van sociale media als nieuwsbron worden door jongeren vaak niet herkend of op zijn minst onderschat. Door algoritmes op het internet kunnen ze in een filterbubbel met gekleurde informatie terechtkomen. Als jongeren geen objectieve berichtgeving krijgen, wordt hun de kans ontnomen om zelf een kritische houding te ontwikkelen en zich een mening te vormen die gebaseerd is op diverse bronnen. Terwijl de ontwikkeling van zo'n kritische houding met name voor jongeren, die hun identiteit nog moeten ontdekken, van belang is.
In een steeds meer gedigitaliseerde wereld, die ook in het onderwijs en in gezinnen doordringt, is mediawijsheid een essentiële vaardigheid voor elke nieuwsgebruiker. Waar vroeger televisie en radio in onze achterban nog beperkt waren, heeft de komst van de smartphone het speelveld meer gelijkgetrokken met dat van de seculiere samenleving. En hoewel er apps zijn om het mediagebruik van jongeren te monitoren, vinden zij vaak creatieve manieren om toch online actief te zijn, bijvoorbeeld via leeftijdsgenoten of door het gebruiken van een tweede telefoon. Deze ontwikkelingen moeten ons niet bang maken, maar wel bewust dat we er in het onderwijs iets mee moeten doen.
Ze moeten niet alleen moeten begrijpen wat een betrouwbare bron is, maar ze moeten ook leren wat er achter de schermen speelt
Anita van Velzen-de Groot
Echt
Het is dinsdagmiddag. Ik ben met een klas bezig met een examentekst over robots die in New York City de politie ondersteunen bij het werk op straat.
Een fascinerend onderwerp dat de verbeelding van de leerlingen prikkelt. Al snel ontstaat de vraag: is deze tekst eigenlijk wel echt, of hebben de makers van het examen dit verhaal verzonnen? De meningen in de klas zijn verdeeld.
Ik leg uit dat examenteksten vaak uit verschillende bronnen komen, die onderaan de pagina worden vermeld. In dit geval staat er ‘New York Post, 2017’, wat betekent dat het een artikel is uit een Amerikaanse krant. We hebben bewijs dat dit geen fictie is. Maar wat als de bronvermelding niet zo duidelijk is? We hebben meteen een pakkende vraag: ‘Hoe weet ik wat echt is?’
Check
Wanneer je leerlingen wilt leren hoe ze betrouwbare bronnen kunnen herkennen en vinden, is het niet genoeg om hun alleen een kort stappenplan voor broncontrole aan te reiken. Er is meer nodig om mediawijs te zijn.
Ze moeten niet alleen moeten begrijpen wat een betrouwbare bron is, maar ze moeten ook leren wat er achter de schermen speelt. Dit houdt in dat ze inzicht moeten krijgen in fenomenen als fake news, confirmation bias, clickbait, trollen, desinformatie en misinformatie. Door hen hiermee kennis te laten maken, kunnen ze de signalen van onbetrouwbare informatie herkennen en kritisch omgaan met wat ze zien en horen. Daarbij kunnen ze zich aanwennen om, als het echt belangrijk is, de professionele nieuwsbronnen te controleren op hetzelfde nieuws.
Hoewel deze check voor een groot deel mogelijk is, is die wel tijdrovend en vaak lastig, vanwege de enorme hoeveelheid informatie die sociale media verspreiden en door de invloed van algoritmes. Daarbij komt je het nieuws regelmatig moet volgen om beter te worden in het beoordelen van informatie.
Het is van essentieel belang om leerlingen een stevige basis van kennis te bieden over hoe het internet en de media werken. Door hen te leren omgaan met betrouwbare en onbetrouwbare bronnen en de enorme toestroom van informatie, kunnen we een kritischer benadering van de media stimuleren en zo helpen de polarisatie in de samenleving te verminderen.
Professionele journalisten zullen een belangrijk verschil kunnen maken door een betrouwbare bron te zijn. De behoefte om als eerste met nieuws te komen en bij te blijven met online nieuws is voor hen echter wel een opgave. Daarnaast is het voor redacties steeds moeilijker om alle bronnen te checken. Zeker nu artificial intelligence (AI) steeds geavanceerder wordt.
Visie
Uit het onderzoek van Windesheim blijkt dat ervaring met het volgen van nieuws van groot belang is. Ouders zullen hun kinderen moeten meenemen in het volgen van het nieuws. Scholen kunnen jongeren en ouders daarin begeleiden, vooral omdat ouders geen deskundige zijn op dit gebied en omdat het nieuwsgebruik van leerlingen onderdeel is van hun algehele ontwikkeling.
Het is daarom van groot belang dat scholen een duidelijke visie op mediaonderwijs hebben. Zo kunnen zij bijdragen aan de ontwikkeling deze nieuwe vaardigheden, zodat leerlingen niet alleen voorbereid zijn op de uitdagingen van de echte, maar ook op die van de digitale wereld.
Tips voor leuk mediaonderwijs:
- Mediawijsheidcoaches kunnen hun expertise delen met docenten en bestuur
- Bordspellen spelen zoals Mediajungle
- Bezoek aan Museum Beeld & Geluid of RDxperience, met escaperoom
- Methode voor mediawijsheid (bijvoorbeeld Stapp van Driestar educatief)
Begrippen
- Fake news: Elke vorm van valse informatie, bedoeld om mensen te misleiden.
- Misinformatie: Misinformatie is onjuiste of foutieve informatie die onbedoeld wordt verspreid.
- Desinformatie: Iemand of een organisatie verspreidt doelbewust misleidende informatie en doet dat vaak met kwade bedoelingen.
- Trol/Trollen: Trollen is negatief gedrag dat kan plaatsvinden op allerlei websites waar mensen met elkaar kunnen praten. Een troll probeert online ruzie, discussies of emotionele reacties uit te lokken bij anderen.
- Confirmation bias: De neiging om informatie te zoeken en te selecteren die onze bestaande overtuigingen ondersteunt. Tegelijkertijd zijn we geneigd informatie die deze overtuigingen tegenspreekt te negeren.
- Clickbait: Clickbait verwijst meestal naar de titel van een (nieuws)artikel. Een clickbait titel is bedoeld om mensen nieuwsgierig te maken, zodat ze erop gaan klikken om het volledige artikel te lezen.